Istotną zielonej transformacji na poziomie lokalnym jest zapewnienie sprawiedliwych warunków społeczno-ekonomicznych dla mieszkańców regionów żyjących dotychczas z wysokoemisyjnego przemysłu, jak również umożliwienie społeczności kontrolowania zużycia i kosztów energii oraz promocja decentralizacji produkcji energii ze źródeł odnawialnych.
W koncepcji sprawiedliwej transformacji energetycznej chodzi nie tylko o konieczność zminimalizowania negatywnych skutków ekonomicznych i społecznych dla osób, których dotykają zmiany w sektorze energetycznym, ale również o zaangażowanie społeczności do udziału w samym procesie zielonej transformacji. Zwłaszcza w kontekście tworzenia rozproszonych źródeł OZE i budowania koniecznej do tego infrastruktury. Chodzi również m.in. o gotowość do zmian, w tym do przekwalifikowania się i edukacji.
Z raportu Konfederacji Lewiatan „Zielone kompetencje i miejsca pracy w Polsce w perspektywie 2030 roku” wynika1, że do 2030 roku transformacja energetyczna stworzy w Polsce około 300 tysięcy nowych miejsc pracy, szczególnie w sektorach takich jak odnawialne źródła energii, energetyka jądrowa i elektromobilność. Zapotrzebowanie będzie dotyczyć m.in. przedstawicieli kadry menedżerskiej, specjalistów i techników, ale również pracowników średniego szczebla: monterów, elektromechaników, czy kierowców samochodów dostawczych.
Jeśli chodzi stricte o pomoc regionom zależnym od wysokoemisyjnego przemysłu, zwłaszcza górniczym, w przystosowaniu się do dekarbonizacji i odchodzenia od wydobycia węgla, to również w dużej mierze to właśnie od samej społeczności będzie zależało, jak wykorzystają środki przyznane w ramach unijnego Funduszu Sprawiedliwej Transformacji, który powstał w 2021 roku. Chodzi o prawie 4 mld euro, które powinny być przeznaczone na rozwijanie alternatywnych gałęzi gospodarki, zapewnianie szkoleń oraz budowanie infrastruktury sprzyjającej transformacji energetycznej. Najwięcej z tej puli trafi na Śląsk: największy polski region węglowy dostanie aż 2,2 mld euro. Pozostałe regiony otrzymają między 254 mln euro (Małopolska), a 581 mln euro (Wałbrzych).
Od motywacji i warunków stworzonych lokalnym społecznościom zależy też, na ile będą chętne do tworzenia spółdzielni energetycznych. Są to organizacje, które łączą mieszkańców, przedsiębiorstwa oraz jednostki samorządu terytorialnego, aby wspólnie wytwarzać, zarządzać i zużywać energię z odnawialnych źródeł energii. Tego typu formuła umożliwia uniezależnienie się od centralnych dostawców energii. Dzięki temu, spółdzielnie energetyczne odgrywają ogromną rolę w transformacji energetycznej ze względu na to, że – opierając się wyłącznie na zielonej energii, wytworzonej lokalnie – współtworzą system energetyki rozproszonej wzmacniający cały „zielony” system energetyczny. Zamiast polegać na dużych elektrowniach, mieszkańcy i jednostki samorządowe mogą korzystać z licznych, małych instalacji OZE rozlokowanych w różnych miejscach. Taka struktura nie tylko zwiększa bezpieczeństwo energetyczne, ale także optymalizuje wykorzystanie lokalnych zasobów.
Członkowie społeczności pełnią podwójną rolę – są jednocześnie producentami i konsumentami energii. Dzięki temu energia wyprodukowana przez jedną osobę może być konsumowana przez innego członka społeczności, co zwiększa autokonsumpcję energii i minimalizuje straty związane z jej przesyłem 2. Spółdzielnie energetyczne mają potencjał, aby stać się kluczowym elementem społeczności energetycznych, które koncentrują się na minimalizowaniu swojego wpływu na środowisko. Dzięki lokalnym inicjatywom, takim jak spółdzielnie, społeczności mogą nie tylko produkować czystą energię, ale także edukować swoich członków na temat zrównoważonego rozwoju i efektywności energetycznej.
To rozwiązanie zdecydowanie bardziej efektywne niż system indywidualnych prosumentów OZE, bo pozwala uzyskać efekt skali, co oznacza przede wszystkim niższe koszty, a jednocześnie większe bezpieczeństwo energetyczne. Niestety, potencjał spółdzielni, czy klastrów energetycznych nie był dotychczas w Polsce wykorzystywany. W Polsce działa ich około czterdziestu. I to pomimo dotacji z KPO, które miały wesprzeć tego typu przedsięwzięcia (na “Instalacje OZE realizowane przez społeczności energetyczne”). Z analizy przygotowanej w 2024 r. na zlecenie Ministerstwa Klimatu i Środowiska „Analiza barier prawnych, administracyjnych i organizacyjnych utrudniających rozwój społeczności energetycznych” 3 wynika, że do największych ograniczeń dla rozwoju społeczności energetycznych należą aktualne wymogi prawne dotyczące zakupu energii przez podmioty zobowiązane do stosowania Prawa zamówień publicznych. Problem ten dotyczy głównie możliwości zakupu energii wyprodukowanej w ramach klastra energii lub spółdzielni energetycznej przez jednostki samorządu terytorialnego, będące ich członkami. Obowiązek stosowania Prawa zamówień publicznych dla sprzedaży energii ogranicza bowiem obrót energią wewnątrz społeczności energetycznych.
Uczestnicy badania zwracali również uwagę na niewystarczające zachęty dla tworzenia społeczności energetycznych. Głównie zachęt finansowych, które byłyby impulsem dla tworzenia i rozwoju społeczności energetycznych. Obecny system zachęt i wynikających z nich korzyści nie rekompensuje dodatkowych kosztów związanych z utworzeniem i funkcjonowaniem klastrów energii i spółdzielni energetycznych. Nie zapewnia bowiem możliwości pokrycia dodatkowych kosztów związanych ze spełnieniem podstawowych wymogów ustawowych. Wymogi prawne dotyczące przyłączenia instalacji do sieci elektroenergetycznej oraz ograniczona dostępność pracowników posiadających odpowiednie kwalifikacje stanowią zresztą kolejną barierę w tworzeniu społeczności energetycznych. Najistotniejszym ograniczeniem jest jednak brak chęci współpracy ze strony operatorów sieci dystrybucyjnych w zakresie realizacji działań umożliwiających rozwój klastra energii lub spółdzielni energetycznej. Wynika to m.in. z braku na poziomie krajowym jasnej strategii dla rozwoju energetyki społecznej.
1 https://lewiatan.org/wp-content/uploads/2022/09/RAPORT_zielone_kompetencje-1.pdf
2 https://kigse.pl/spoldzielnie-energetyczne-klucz-do-zrownowazonej-i-demokratycznej-transformacji-energetycznej/
3 https://www.gov.pl/web/klimat/analiza-barier-utrudniajacych-rozwoj-spolecznosci